مبانی طراحی و شکل گیری اشیا در دوره اسلامی (نمونه پژوهش: ظروف خانگی ایران تا قرن پنجم هجری با رویکرد زمینه گرایی و تاکید بر مفاهیم نمادین)

اشیا نقش قابل توجهی در زندگی و به تبع آن، تمدن و فرهنگ دارند. انسان همواره کاربر اشیا است و علاوه بر کاربردهایی که از هر شیء انتظار می رود، نقش، فرم و تزیینات آن ها نیز مورد نظر قرار می گیرد و در ادراک و ارتباط انسان و اشیا قابل اهمیت می باشد. هدف اصلی از این پژوهش بررسی عوامل موثر بر طراحی ظروف خانگی به عنوان زیر مجموعه اشیای مورد استفاده در قرون اولیه تا پنجم هجری ایران است. فرضیه پژوهش با توجه به هدف، بدین گونه بیان شده است: طراحی فرم و نقش ظروف خانگی ایران در قرون اولیه تا پنجم هجری بر اساس مفاهیم نمادین آب و نور در کنار باورهای اسلامی شکل گرفته است. روش تحقیق این پژوهش در گروه تحقیقات کیفی و به صورت تاریخی – تفسیری می باشد. با توجه به رویکرد زمینه گرایی، سه مقوله ساختار ظاهری، ساختار عملکردی و ساختار محتوایی برای طراحی ظروف خانگی طراحی گردید. سپس، ابتدا اوضاع اجتماعی سده های مورد نظر مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته و آنگاه طبقه بندی ظاهری و محتوایی ظروف خانگی بصورت جداگانه بررسی شده است. در طبقه بندی ظاهری ظروف خانگی این قرون، با توجه به جنس اشیا، که اولین عنصر از عناصر گشتالت می باشد، سه گروه شیشه، سفال و فلز، هفت گونه مختلف ظروف خانگی شناسایی گردیده و خصوصیات هر کدام تعریف شده است. در مرحله بعد با توجه به نقش جغرافیا، اقلیم، عوامل فرهنگی و مذهبی، در زمینه گرایی فرهنگی – اجتماعی، با معرفی نمادها و نقوش جلوه گر شده در ظروف خانگی، طبقه بندی محتوایی صورت گرفته که در نهایت نقوش مرتبط با نور و آب از اهمیت ویژه ای در هویت سازی این ظروف برخوردار بوده است. با توجه به هدف و فرضیه پژوهش، عوامل موثر بر طراحی ظروف خانگی ایران در قرون اولیه اسلامی، جغرافیا و اقلیم، سنت های مذهبی قبل از اسلام، تفکر و باورهای اسلامی و به وجود آمدن گروه های اجتماعی به همراه آداب و عادات غذایی ایرانی مسلمان است. نتیجه این پژوهش، طراحی و شکل گیری ظروف خانگی را در چهار بخش: ساختار و ترکیب بندی ظروف، بازتاب سنت های کهن، تأثیر از باورهای اسلامی و هماهنگی با نیازهای استفاده گران، ارایه می نماید. به نظر می رسد در بسیاری از ظروف خانگی، سنت های کهن و باورهای اسلامی در نقش و فرم های نمادین مرتبط با آب و نور با هم ترکیب شده است. به عنوان مثال نقوش هندسی عناصر طبیعت مانند آب، زمین و خورشید، در کنار نقوش گیاهی به صورت نقوش اسلیمی و برگ و نیم برگ مخصوصا در ترکیب با نقوش کتیبه ای به چشم می خورند و نقوش حیوانی نیز در تنوعی از تجرد و انتزاع به تصویر کشیده شده اند که به نظر می رسد ریشه در تفکر نمادین طراحان داشته است. نقوش انسانی نیز علاوه بر تصویرگری شاهان و جنگجویان، شخصیت های اسطوره ای مرتبط با آب و نور را می نمایانند .